Mike McRae*
Romantik bir güldürü izlerken birebir anda ağlayan ve gülen tek cins, insan olabilir; bununla birlikte, pek çok öbür hayvanın da akrabalarıyla hislerini paylaşma kapasitesine sahip olduğunu düşünmek için geçerli bir nedenimiz var.
Portekiz’de bulunan Instituto Gulbenkian de Ciência’da vazifeli araştırmacıların yaptığı yeni bir araştırma, insanlardaki empati yeteneğinin yüz milyonlarca yıl evvel suda yaşayan atalarımızda ortaya çıkmış olabileceğine işaret ederek, zebra balıkları ortasında dehşet hissinin yayılmasının altında yatan kimyasal sistemlere dair delillere ulaştı.
TANIK OLMAK DA MUTSUZ EDİYOR
Bir toplumsal kümenin öteki mensuplarının kaygı dolu bir reaksiyon verdiğine şahit olmak, bir tehlikeyi öngörmek bağlamında kullanışlıdır. Etrafı izleyen pek çok göz varken, öbür birinin panik yaşadığını tek bakışta fark edebiliyorsanız, makus bir olaydan sağ kurtulma ihtimaliniz daha yüksek demektir.
Balıklar bu biçimde yaşar. Zebra balığı (Danio rerio) üzerinde yapılan daha eski araştırmalar, tıbbın bireylerinde dengesizlik ve donma davranışı diye anılan alarma geçme cevaplarının başkalarına ‘bulaştırılması’ ve etraftaki gözlemcilerde kortizol seviyelerinin yükselmesi konusunda bir fikir verdi.
Belki de beklenmedik biçimde, şahit olanların hissettiği endişe seviyesi, arkadaşlarının badirede mı yoksa büsbütün ilgisiz mi göründüğüyle ilişkiliydi. Balıklar ortasındaki tanışıklık ne kadar büyükse, bir badireye şahit olan bireyin gerilim yansısı de o kadar büyüktür.
Bize benzeyen hayvanlarda, duygusal sinyalleşmenin odağında ‘peptit oksitosin’ yer alır. Çoklukla ‘aşk hormonu’ diye bilinse de toplumsal bağlılığı teşvik etmesi nedeniyle, hayvan biyolojisi üzerindeki hakimiyeti, sarılma isteğinden çok daha karmaşıktır.
Araştıramcılar, bu hormonun zebra balıkları ortasında endişenin yayılması sürecinde oynayabileceği rolü daha yanlışsız anlamak hedefiyle, kimyasalın ve iki reseptörünün versiyonlarını barındıran değiştirilmiş (mutant )benzerlerini kullandılar.
AŞİNALIK YANSIYI ARTIRIYOR
Tıpkı öbürleri üzere zebra balığı da yaralandığı vakit derisinden kimyasal bir işaret salar, bu işaret etraftaki bireylerde bir reaksiyona neden olduğundan, takım, buradaki balıklara aşina olmayan balıkları, etrafta diğer balıkların yüzdüğünü görebildikleri farklı tanklara yerleştirdi. Bu, denetimleri değiştirmelerine, istedikleri vakit suya kimyasal işaretler eklemelerine ya da olduğu haliyle tutmalarına imkan tanıdı.
Sıkıntılı bir sürüyü uzaktan izledikleri esnada, fonksiyonel oksitosin hormonlarına ve reseptörlere sahip olan balıkların hepsi de beklendiği üzere donup kaldı. Öbür yandan, zebra balığının genetik değişime uğratılan versiyonları gümüş renkli küçük psikopatlar üzere yüzerken, kaygıdan altüst olan komşularına hiç aldırış etmiyordu.
Suya oksitosin eklemek ya da direkt seçilen mutantlara oksitosin enjekte etmek mizaçlarını değiştirdi ve toplumsal hormonun, balıkların başkalarındaki kaygıyı sezmelerinden sorumlu olduğunu daha da açık bir formda ortaya koydu.
Balıklar üzerinde nöron aktivite göstergeleri kullanılarak gerçekleştirilen takip çalışmaları, beyinlerinin derinliklerinde verilen reaksiyonları gözlemleyerek, reaksiyonlarından sorumlu olan alanlar ile kemirgenlerdeki reaksiyonlardan ve duygusal bulaşmalardan sorumlu alanlar ortasında benzerlikler saptadı.
Bu bulgular temel alındığında, bir diğerinin verdiği endişe yansılarını gördükten sonra yaşanan gerilimin biyolojisinin, ortak bir atadan evrimleşen omurgalıların hepsinde de misal olduğu sonucuna ulaşmak mümkün.
En yalın haliyle söylersek, oksitosin salımı, balıkların davranışlarında bir ayna tesirini de tetikleyebilir. Mesela, yüzücü bir arkadaşın meşakkat yaşadığını görmek, başkalarında de birebir duygusal yansıyı tetikleyebilir.
SORUN YAŞAYAN BİREYLER DAHA ÇOK İLGİ ÇEKİYOR
Araştırmacılar, problemin bundan ibaret olup olmadığını anlamak maksadıyla, bu balıkları kısa bir mühlet sonra diğer balıklarla bir ortaya getirmeden evvel, sorun yaşayan ya da reaksiyonsuz kalan öbür balıkların görüntü kayıtlarını gösterdiler.
İlgi cazip biçimde, görüntüleri izleyen balıklar daha evvel dert yaşadığına şahit oldukları bireylere, reaksiyonsuz kalan balıklardan daha fazla yaklaşmayı tercih etti ve bu durum keşfedilecek daha fazla şey olduğunu gösterdi.
Deneyi ne kadar derinlemesine anlayabileceğimizi söylemek güç. Bizim açımızdan, balıkların bizimkine misal davranışlar sergilediğini gözlemlemek kolay olabilir; sonuçta, empati sistemlerimizi bir hiper-sürücü haline getiren ve milyonlarca yıl süren bir evrim geçirdik.
Kendi toplumsal davranışlarımızdan sorumlu olan biyokimyasal düzeneklerin, balıklarda saptanan kaygıyı bulaştırma düzeneklerine çok benzeri temeller üzerinde oluştuğunu düşünmek cazibeli görünebilir.
Araştırmanın muharrirleri, “Bununla birlikte, zebra balıklarında ve memelilerde gözlemlenen kaygının toplumsal bulaşma sürecinin hangi seviyede emsal olduğu ya da benzeşik bir evrim hadisesinin temsilcisi olduğu, yanıtlanmamış bir soru olmaya devam ediyor” itirafında bulundu.
Belki de zebra balıklarına yönelik bir romantik güldürünün yayına başlaması için geç kalmışızdır.
Araştırma, Science isimli bilimsel mecmuada yayınlandı.
*Science Alert sitesinde yarı vakitli gazeteci
Yazının özgünü Science Alert sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
