Madenin ve Madencinin Yazgısı: ‘Siyah akar Zonguldağın deresi’

1939 1945 yılları ortasında faşizmin saldırganlığıyla Dikmen Travestileri dünya ateşe atıldı kana bulandı Türkiye o savaşın dışında kalmayı başardı Lakin savaş şartlarını iliğine kemiğine dek her şeyiyle yaşadı Zonguldak yöresi beşerinin kendi lisanına çevirerek kelle fiyat kelle parası Eryaman Travestileri dercesine kellefiyet olarak anacağı mükellefiyet uygulaması bunlardan yalnızca biridir Yükümlülük mecburî çalışma kanunuyla 1940 lı yıllarda köylerden neredeyse çocuk yaştakiler yerine nazaran dipçik zoruyla ocağa indirilmektedir

Madene inmeyenler de onun Esat Travestileri yan tesirlerinden kurtulamaz mesela veremden

Behçet Necatigil 1941 de Zonguldak Çelikel Lisesi ne öğretmen olarak atanmasaydı ciğerden yaralı iki genç şair adayı Rüştü Onur ve Muzaffer Tayyip Uslu nun ismini Kızılay Travestileri tahminen de kimse duymayacaktı Devrek 1920 doğumlu Rüştü Onur un ömür serüveni yalnızca 22 yıl sürebilmiştir 1924 te İstanbul da dünyaya gelen M Tayyip Uslu nunki ise 24 yıl İkisinin izmir Travestileri de ciğerleri kentin nemine kömür tozuna dayanamamıştır M Tayyip veremle tanışmasını şöyle şiirleştirir

KAN

Önce öksürüverdim
Öksürüverdim hafiften
Derken ağzımdan kan geldi
Bir ikindi üstü durup dururken
Sıkıntıyı o saat anladım
Anladım lakin, iş işten geçmiş ola
Şöyle bir etrafıma baktım,
Baktım ki yaşamak hoştu hâlâ
Mesela gökyüzü
Maviydi alabildiğine
Beşerler dalıp gitmişti
Kendi âlemine…

Okul sıra şiir arkadaşı Muzaffer Tayyip le Rüştü nün yazgıları da ortaktır Veremle boğuşsalar da sanatoryuma yatma tedavi olma imkanı yoktur ikisinin de Vefata yazgılı Kentten çekip gitmek kurtulmak isteseler de çakılıdırlar oraya Rüştü Onur bu hale nostalji diyecektir

Nostalji

Sen aziz şehrim

Uykusuz yaşadığımı bilmelisin

Bütün işçilerin

Saçak altında uyuduğu bir saatte

Ben mızıka çalarak geçiyorum sokaktan

Sen aziz şehrim

Ellerim gözlerim kadar benimsin

Yılmaz Erdoğan ın kaleme alıp yönettiği ve oynadığı Kelebeğin Düşü filmine mevzu olan şairlerin serüveni Zonguldak için Zonguldaklı için olağandır

Onların akabinde 1945 te bir diğer öğretmen şair uzunluk gösterir kentte İlhan Berk Zonguldak bana insanlara yığın gözüyle bakmamamı sınıf kavramını toplum yapılarını insan bağlarını öğretti diyen Berk in izlenimleri şiirini de tesirler

YANARTAŞ VE SONRASI

1937 1943 yıllarında Ereğli Kömür İşletmeleri nde çalışan Mehmet Seyda madencilerle ilgili izlenimlerinden üç hikaye kitabı çıkarmıştır Zonguldak Hikayeleri 1962 Başgöz Etme Zamanı 1963 Anahtarcı Salih 1969 Yanartaş romanı ise yarı belgesel yarı otobiyografik anlatı niteliğindedir

Romanın başkişisi Osman Güralp in 1937 de Kömür İşletmeleri Muhaberat Servisi nde vazifeli olarak Zonguldak a gelmesi evlenmesi karısını aldatması meyhane muhabbetinde ettiği laflar üstüne konutunun aranması yasak yayınlar nedeniyle tutuklanması ve hür kalması romanın birinci cildini oluşturur Bunların eşliğinde Zonguldak ve kömür olgusu da dokümanlarla gerçekçi bir tavırla nakledilir

İkinci ciltse Osman ın askerlik yıllarıdır İkinci Dünya Savaşı Milli Şef Devri ülke ve kent panoraması verilir Fişlenmiş sakıncalı asker bireyin serüvenini husus eden cilt artık yanar taş yalnızca kömür değildir büyük insanın tutuşturduğu bütün Dünya ve Dünyanın yaktığı küçük insan dır tümcesiyle açılır Yüzbaşı kontrolünde eşiyle görüşen Osman tanınmaz haldedir Roman bayanın şaşkınlığıyla ne olmuşsun böyle sorusuyla noktalanır Toplam 696 sayfalık Yanartaş 1970 te yayımlanmış birebir yıl TRT Roman Muvaffakiyet Ödülü nü kazanmıştır

Yolu Ereğli Kömür İşletmesi nden geçen bir öteki renkli kişilik de Levent Ağralı 1955 den emekli olup kentten ayrıldığı 1980 e dek birebir vakitte Zonguldak Deniz Kulübü nde piyanistlik yapmış mahallî yayın organlarında yazmıştır Vazifesi gereği yaptığı kömür ocağı seyahatlerindeki tanıklıklardan hareketle kaleme aldığı Göçük Milliyet Gazetesi roman müsabakasında ödül kazanmış 1976 da yayımlanmıştır

Pansiyon Huzur la 1974 Milliyet Roman Yarışması nda ikici olarak ismini duyuran İrfan Yalçın 1979 da yayımlanan Ölümün Ağzı nda yakın geçmişin görünmeyen gerçeğini Mükellefiyet periyodunda yaşananları gün yüzüne çıkartacaktır

Osmanlı dan Cumhuriyet e devrolan müstemleke sömürge halinin doğurduğu mükellefiyet 1940 da bu defa savaş koşulları nedeniyle bir kere daha yöre beşerinin canını alacaktır Yalçın doğduğu kent başta olmak üzere kömür ocağı bölgelerinde yaşayanlara savaş gerekçesiyle 27 Şubat 1940 ta getirilen savaş sonrası 1 Eylül 1947 ye dek süren zarurî çalışma yükümlülüğünü iş mükellefiyeti ni edebiyata taşıma münasebetini Yazarın Notu olarak kitabın birinci sayfasında açıklamaktadır

“Eğer bir gün acı nın tarihi yazılırsa İkinci Dünya Savaşı yıllarında Zonguldak Kömür ocaklarında işçi mükellefiyetinin kısaca mükellefiyet in de kelamı edilir herhalde Mükellefiyet yükümlülük manasına gelen Arapça bir sözcük Zonguldak maden köylerinde karabasan la eş manalı bir sözcük olup çıkmıştır adeta Bugün bile buralarda yaşayan genç yaşlı her köylü bu sözcüğü duyar duymaz irkilir bu sözcükten acı duyar

İkinci Dünya Savaşı yıllarında Zonguldak kömür ocakları etrafında yaşayan erkek köylüler işçi mükellefiyeti ismi altında zorla çalıştırılmışlardır Yıllar evvel konuştuğum yaşlı bir madenci bu uygulanışı şöyle anlatmıştı Yük taşıyan bir hayvan huysuzlanıp gitmezse sahibi döver onu Ancak ne kadar döverse dövsün onu yaralamak sakat bırakmak öldürmek gelmez içinden Şöyle diyelim istersen Kilimin ya da halın var bir Asmışsın ipe durmadan vuruyor tozunu alıyorsun Yüreğinde bir yer her sopayı vuruşta yaralayıp berelemekten korkar eşyayı Bu türlü sakınmalardan bile uzaktık mükellefiyette işte biz Bir hayvan bir eşya kadar bile bedelimiz yoktu nedense Ayağı kırılan ocak katırı yiten bir kazma bizlerin vefatından daha çok üzerdi başımızdakileri Zira ocakta çalışan katırlar az bulunuyordu Fakat bize gelince karıncalar kadar çoktuk biz

Ölümün Ağzı nı maden ocaklarında can vermiş sakat kalmış maden in bütün sıkıntısını çekmiş ancak hiçbir vakit insan onuruna yaraşır biçimde yaşatılmamış tüm işçilere adayarak onların önünde hürmetle eğiliyorum

Yalçın bir yanıyla Ahmet Naim in müsaadeden gitmiş 1970 lerin ikinci yarısında katır sırtında köy köy gezerek 1940 lı yıllarda mükellefiyet i şahsen yaşayanlarla görüşmüştür Onların lisanını telaffuzlarını yazıya taşıyarak belgesel roman tekniğini kullanmıştır

Yollarda çalışıyoruz taş kırıyoruz Tünel açıyoruz Vefatın içinde büyük büyük oluklar açıyoruz durmadan Kar yağıyor kirpiklerimize gözlerimizin içine Balyozların sapı avucumuzda donup kalıyor Üşümek değil bu can çekişmek O denli durup dururken başlıyoruz ağlamaya Kırbaçlı adamlar var sağımızda solumuzda Ağlamak yasak Kim ağlarsa iniyor kırbaç başına Midemize bir şey girmiyor pek Çoğumuz hasta Ölenler var

Ölümün Ağzı 1980 Türk Lisan Kurumu Ödülü nü kazanmıştır

KIVIRCIK YA DA KURBANLIK KOYUNLAR DİYARI

3 Mart 1992 de Kozlu daki grizu patlamasında can veren 263 madenciden birçoklarının cesedi bile çıkarılamamıştır ocaklardan Yörede uzun yıllar öğretmenlik yapan Behçet Kalaycı nın madeni ve madencileri mevzu eden romanı Kıvırcık da yayımlanacaktır Osmanlı dan beri süregelen yabancı yerli ortaklı işletmeler periyodundan beri süregelen resmi ya da fiili mükellefiyeti işaret etmektedir Kıvırcık .

Çocuk denecek yaşlardan itibaren ocaklara inen kömürün ve ekmeğin peşine düşen bölge insanlarının gerçeği onların daimî mükellefiyet altında olduğunu ortaya koymaktadır

Ocak 2013 de yeniden Zonguldak Kozlu da sekiz çalışanın öldüğü grizu patlaması 2014 de Soma vahşeti ve artık Amasra da süregiden vefat mükellefiyetleri maden emekçisini kurbanlık koyun yapmaktadır Roman ismini bu nitekim almaktadır

Yerine nazaran rüşvetle işe girilen kömür ocağında ustabaşı kontrolör mühendis tüm amirlere daimî şartsız itaat ocağın temel kuralıdır Vardiya başı ocağa inmeden personele ağzını açmasını emreder açılan ağza tükürür tükürük yutulur Kıvırcık uysal koyun olmak ocaktan ekmek çıkarmanın baş şartıdır

Kalaycı 15 günü kömür ocaklarında 15 günü köyünde geçiren yarı madenci yarı rençber insanların serüvenini öteki müelliflerden farklı olarak gündelik yaşantılarına da genişçe yer vererek anlatmaktadır

GRİZU DAN BÜYÜK YÜRÜYÜŞ E

Daha evvel de belirttiğimiz üzere Ahmet Naim in 1934 67 ortası araştırma röportaj öykü formunda yazdıkları o tarihten beri kömür problemine yönelen herkese kaynaklık etmiş görünüyor

Doğrudan tanıklık ve yöre dışından bu alanda kalem oynatan seçkin isimlerden biri Muzaffer Oruçoğlu Bugüne dek kömür madenci bahsinde yazılanlara kendi kurgusunu da ekleyerek 2006 dan 2011 e beş yılda dört cilt toplam 1700 sayfayı bulan bir külliyat ortaya çıkartmıştır Grizu Anlatı birinci kömür ocaklarından mükellefiyetlerden personel sınıfı hareketinin vurularak öldürülen birinci kurbanları Satılmış Zirve ve Mehmet Çavdar ın düştüğü 1965 madenci direnişine dek uzanmaktadır

Burada bir ayraç açarak 1965 in Türkiye personel sınıfı tarihinde de kent tarihinde de dönüm noktalarından biri olduğunu anımsatmak gerekir

Ereğli Kömür İşletmesi ne bağlı Gelik Kilimli Karadon Çaydamarı ocaklarında çalışan personeller yevmiye artırımı dağıtımındaki eşitsizlik nedeniyle 10 Mart 1965 de iş bırakmıştır Valinin jandarma eşliğinde madene gelip çalışanlarla görüşmesi sonuç vermemiş direniş öbür ocaklara da yayılmıştır 12 Mart günü askeri birlikler Kozlu ya sevk edilmiş toplu haldeki emekçilerin üzerine ateş açılmıştır Satılmış Zirve ve Mehmet Çavdar burada hayatını kaybetmiştir

Fazıl Hüsnü Dağlarca 1500 personelin katıldığı direniş ve vefatlar üzerine Zonguldak Ağıtı nı kaleme almıştır

Bir kömür bir uzak bir kara bir derin
Ellerin, yeraltında yitmiş kocaman ellerin.
Yıllarca çalışırsın, gündeliğin on lira,
Açsın, susar kuyular bağıra bağıra
Ko yamyassı ayakların balçık toprağa girsin,
Kim yürürse öldürürler bilirsin.
Zonguldak meyyit iki gecede gecede canlı bir,
Zonguldak bir Türkiye, bir aç Türkiye değil midir?

***

Soru bugün de geçerli

Bir öteki ırmak anlatı yeniden Zonguldak Devrek doğumlu Metin Köse ye ilişkin Mükellefiyet le 2010 başlayan dizi Göl Dağı yla 2012 sürmüş 1965 den sonraki en büyük madenci direnişiyle 1991 deki Büyük Yürüyüş le tamamlanmıştır 2014

Üçlemenin birinci satırları muharririn çıkış noktasını sorunsalını da ortaya koymaktadır

Birgün bir yerde biri çıkıp Uğradığın zulüm 140 yıl sonra da olsa kesinlikle tarihle yüzleştirilecek dese eminim inanmazsınız Zulme uğrayanlar ki başta bu satırları yazan ve okuyan olmak üzere birgün bir yerde büyük bir yüzleşmenin olacağına yürekten inanırlar Ve o inanç insanı ayakta meblağ

***

Kara kanlı tarihin son bulması için evvel zulmün ismini koymak gerekir Burada anılan bir avuç müellifin yaptığı üzere