Kumandanın ucunda yeni bir hayat biçimi gelişti. Çok renkli, çok çeşitli, çok kolay, çok yakın… En az emekle en çok şey izlemenin yeni yolu dijital platformlar. Altyazılı ya da seslendirmeli imaller, on binlerce içerik içinde izleyiciye nazaran seçenek sunan algoritmalar, haydi bir kısım daha izleyeyim deyip bir dönemin sonunu gören uykusuz geceler… Covid salgınıyla konuta hapsolunan günlerde dünyanın berbat gündeminden kaçış için dört elle sarılılan bir keşifti dijital platformlar. Ardı da geldi, dünyanın sayılı platformları Türkiye’de de hizmet vermeye başladı.
Dijital platformların Türkiye’deki varlıklarını, dizi ve sinema dünyasına katkılarını, dalın işçilerine tesirlerini ve yarattığı yeni izleyici tipini İstanbul Bilgi Üniversitesi Medya Kısmı Öğretim Üyesi Dr. Aylin Dağsalgüler ile konuştuk.
Şu anda kaç dijital platform var Türkiye’den takip edilebilen?
Yerlilerden başlayalım, Blu TV birinci yerli platform, sonra Gain ve Exxen geldi. Puhu var, o da sonradan özgün içerik üretmedi ancak hatırlarsak IMDB’de top-rated diziler ortasındaki “Şahsiyet” dizisi birinci orada yayınlanmıştı, “Fi” serisi tekrar o denli.. Puhu hâlâ fiyatsız bir platform ve içeriğini çeşitlendirdi, mesela ben TV’de izlediğim ve kaçırdığım bir diziyi daha sonra reklamsız olarak Puhu’da izliyorum.
Netflix, Disney+, Amazon Prime, sinema sinemaları için MUBI var. Bein Connect de platform üzere bir tecrübe sunuyor. HBO’nun pek çok dizisini orda da görüyoruz. Tahminen birkaç ay sonra HBO da bir platform olarak gelecek. Sanırım 9 tane saydık. Lakin bunlara Turkcell TV Plus, Sinema Box+ da eklenebilir.
Peki dünyada kaç platform var? Türkiye’ye gelmeyen kaldı mı?
Dünya genelinde yayın yapan platformlardan bir tanesi Hulu, Tencent Görüntü, HBO Max, Çin’de yayın yapanlar üzere pek çok platform var. Netflix, Disney+ dünyada en yaygın platformlar. Netflix bir sayı paylaşmış, Dünyada 224 milyon abonemiz var diyorlar, Türkiye’de de 3.5 milyon. Doğal abonelik paylaşımı ile bunun üç dört katı izleniyor olabilir. Disney+ da birinci planda 2 milyon üyesi olduğunu duyurdu. Ancak dijital platformlarla ilgili elimizde bilgi yok. Blu TV birincilerden ancak bu alanda çalışan biri olarak ben bile onların kaç abonesi var bilmiyorum.
Dijital platformları izleyicilerine nazaran kategorize etmek mümkün mü? Gençlerin, genel izleyicinin ya da entelektüellerin tercihi olan platformlara ait bir ayrım var mı?
Böyle bir araştırma yok elimizde, yalnızca kestirim edilebilir. Örneğin, Exxen’de hem futbol hem “Gibi” ve “Konuşanlar” üzere üretimler nedeniyle hem genç hem de erkek izleyicinin daha fazla olduğu sav edilebilir. Lakin bu tip bilgilerin bir kısmı platformlarda da yok, onlar da dışarıya araştırma yaptırıyorlar.
Son periyotta bilhassa genç kesimde kısa vadeli abonelikler olduğunu konuşuyoruz. Abone oluyor, bir-iki ay merak ettiklerini izliyor, sonra keyif veren bir şey bulamadığında aboneliğini iptal ediyor. Bizim yaş kümemiz daha sadık oluyor galiba. Gençler ortasında 30 günlük deneme müddetinde izleyip bırakmanın da öğrencilerimle sohbetlerimde yaygın olduğunu duyuyorum.
Özellikle pandemi periyodunda o vakte kadar dijital platformlarla tanışmayan 60 yaş üstü bireylerin de abone olmaya başladıklarını ya da çocuklarının abonelikleri üzerinden oralardaki içeriklerle tanıştıklarını biliyoruz. O vakit abone sayılarında çok büyük bir artış oldu. Netflix CEO’su da birkaç ay evvel, o beklenmeyen bir büyümeydi, sonrasında bir düşüş, bir duraklama yaşandı ve bu da olağandı diye bir açıklama yapmıştı.
Pandemi insanları ekran başına bağladı diyebilir miyiz?
Pandemi izleme tecrübemizi kökten değiştirdi. Yalnızca dijital platformlara ilgi olarak değil, klasik televizyon ekranının karşısında da çok fazla oturduk. Birinci devirlerde yapılan araştırmalarda, Türkiye’de ekran karşısında oturma müddeti 4 saatten 8 saate çıkıyor. Olağan o günlerde haber kanallarının daha çok izlendiğini varsayım edebiliriz. Gündüz de konutta olunduğu için o saatte yayınlanan gündüz nesli sıhhat programlarının da izleyicisi arttı. Lakin kanallara baktığımızda izleyicisinde en bariz artış olan TV 8’di o devir. Kanalda o sırada Survivor var. Bütün gün Sıhhat Bakanlığı’ndan gelen haberleri bekleyen beşerler akşam biraz başlarını dağıtmak istediler fakat aslında MasterChef, O Ses Türkiye, Survivor üzere müsabaka programları daima çok izlenenler ortasında.
Pandemide tüm dijital ortamlarla daha fazla tanıştık. Yani HES uygulamasını kullanmak, orada kendi bölgemizdeki hadise sayılarına bakmak ya da bir yere giriş çıkış yaparken HES göstermek bile daha evvel dijital okur müellifliği bu kadar yüksek olmayan bölümü de bir biçimde ellerindeki telefon ekranından sürece dahil etti. Telefon ekranı 60 yaş üstü için bir izleme ekranı değil şimdi tahminen fakat alışılmış ki whatsapp’tan gelen bütün o bildiriler da kısa kısa görüntüler da yeniden cep’ten tüketiliyor. Sonuçta her yaştan insan dijital platformlara daha fazla akın etti.
İnsanlar televizyondan, gereksiz uzun, hatta reklam için uzatılmış dizilerden ve bol reklam izlemekten kaçtılar ancak teknik ve içerik olarak dijital platformlarda kalite televizyona nazaran daha yüksek denebilir mi?
En azından mühlet açısından benzemiyor diyerek başlayayım. Öykünün süratli bir biçimde, tahminen on kısımda paketlenmesinden ötürü benzemiyor. Öykü uzamıyor, sarkmıyor. Lakin oyuncular tıpkı, üretim şirketleri birebir. Tıpkı direktörler oraya da içerik üretiyor. Televizyonda çok güçlü olan imal şirketleri dijital platformlarda da motamot varlar.
Ama televizyonda izlemediğimiz öyküler izliyoruz. Kulüp mesela. İkinci dönemi çok tartışıldı, tahminen tenkitler aldı fakat ne kadar eleştirilse de Kulüp öyküsünün varlığıyla bence çok değerli bir yer kapladı. Bir Başkadır üzere bir öyküyü, rastgele bir televizyonda rastgele bir dönüştürülmüş formatta izlememiz mümkün olmazdı. Bu kadar bize ilişkin bir öykü olmasına karşın. Sıcak Kafa da televizyonda asla olamayacak bir üretim üzere.
Hikâyelerin grameri dijital ekranda oranın yapısına değişiyor. Lakin soru kalite üzerineyse dizi kesimi çok gelişen, yarattığı istihdamla, iktisadıyla, teknik kapasitesiyle kaliteyi daima arttırıyor. Kimi kıssaları beğenmememiz kalitesiz olduğu manasına gelmiyor.
Bir de olağan algoritma problemi var. İzleyiciyi o vakte kadar izledikleriyle sınırlayan bir matematik…
Algoritma sorunu enteresan. Netflix algoritması daima eleştiriliyor da. Bana hepimize aslında misal içerikler çıkıyormuş üzere geliyor. Şu anda bulunduğumuz web 3.0 ile tanımlanan internet ortamında araştırmadan nasıl önümüze gelene bakıyor, okuyor, like’lıyorsak o platformlarda da tıpkı formda davranıyormuşuz üzere. Netflix içindeki içeriği tüketmek mümkün değil fakat tahminen aramayı bilmiyoruz ve bu sebeple izleyecek bir şey bulamadım diyoruz.
İçerik bu kadar çok ve çeşitli olunca, izlediğimizi sindiremiyoruz, kendimize mal edemiyoruz, içselleştiremiyoruz. “Teflon izleyicilik” üzere yeni bir kavram oluştu tahminen de. Üstüne yapışmadan akıp gidiyor her şey.
Teflon izleyicilik kavramı hoşmuş, “binge watching” Türkçeye bu türlü çevrilebilir. Uzun vakittir sinema sineması izleyemiyorum, ne salonda ne dijital platformlarda zira o kadar konsantre olacak başım yok, psikolojim müsait değil diyen beşerler, bir oturuşta on kısım art geriye bir dizinin bir dönemini bitirebiliyorlar. Bunlar değişik tecrübeler, yalnızca bir izleme ve bakışla ilgili değil, pandemiyle bir arada ekran karşısında geçirdiğimiz vakit sonrasında bir kitap okurken konsantre olamamak, oradan oraya atlamak, haberlerin pek çok insan için Twitter akışından ibaret olması üzere.
Bence biz bu çokluk içinde daima bu türlü yeniyi daha farklı olanı ararken yorulup sonra yeniden eskiye, daha sadık olduğumuz bir şeye dönme eğilimindeyiz üzere geliyor.
Herkesin beğenmeyip şikâyet ettiği içeriklerin bile binlerce saat izlendiğini de unutmayalım. Bilhassa yerli bir üretim geldiğinde, Netflix’i önde tutarsak en çok abonesi olduğu için, bir yerli imal yayınlandığında beğenilmese bile saatlerce izleniyor.
İzleme alışkanlıkları da değiştiği. Sözgelimi TV’de bir dizi izlerken, “Şunu durdurayım da gidip bir kahve, çay alayım” diye geçiyor insanın içinden. Şurayı anlamadım geri alayım, uzun uzun bakışıyorlar ileri alayım, bir sonraki kısma bakıp merakımı gidereyim üzere davranışlar dijital platformlarla hayatımıza girdi. Bu ortada bir dizinin yeni kısmı için bir hafta beklemek, fragman yayınlanınca ipucu çıkartmaya çalışmak, merak etmek… Bunlar da kalmadı.
Disney+ her hafta bir kısım yayınlamayı denedi. Aslında o kısım yayınlandıktan sonra toplumsal medyada tartışılması, etrafta konuşulması da kıymetli bilgiler sağlıyor.
Ama televizyon tecrübesi apayrı bir şey. Bir küme insan Dijitürk, Dsmart, Tivibu üzerinden izleyenler tahminen “durdur, başlat, kaydet” üzere imkanlara sahip ancak televizyon hâlâ kendi zamanlamasını izleyiciye dayatan bir mecra. Onun bir zamanlaması var, siz izleyici olarak ona uyuyorsunuz, uyarsanız. Öbür tarafta izleyici hem vakit hem içerik açısından çok daha etkin bir moda geçiyor. Lakin dijital platformlar bu kadar çoğaldı, çok fazla içerik var derken televizyon da ölmüyor. İnanılmaz bir televizyon izleyicisi var. Reytingler eskisi kadar yüksek değil, zira rekabet de çok seçenek de çok.
Dijital platform tecrübe olarak sizi ekrana sabitliyor. Lakin TV izlemek tıpkı anda bir sürü şey yapmak manasına geliyor. O yüzden tıpkı anda bir sürü şey yapmak isteyen, yapması gereken, hatta ortada reklamlarda zap yapmak isteyen, habere, tartışma programına uğramak isteyen beşerler TV izliyor. Konsantrasyon manasında farklı gereklilikleri var ikisinin de.
Televizyon gelince oturma odalarının biçimi değişti lakin televizyon bir yandan da art plan sesi de oldu. Fasulye ayıklarken dinlenebilen, bakılabilen bir mecra tıpkı vakitte. Konutta açık bir sesti, o özelliği hala devam ediyor.
Ama dijital platform, bu vakti bu diziyi izlemeye ayırmalıyım konsantrasyonu gerektiriyor. Yabancı lisanda yayınlar, alt yazılar da bu durumu gerektiriyor.
Tabii hayatımıza bir de ikinci ekran girdi. Cep telefonu, tablet ya da bilgisayar da olsa, neredeyse o konsantre olduğumuz izleme anlarının dışında hiçbir vakit yalnızca tek bir ekrana bakmıyoruz. Daima birden fazla ekranla meşgulüz ve televizyon o ikinci ekranlara daha fazla müsaade veriyor.
Televizyon dünyasında yıllardır “yerli dizi yersiz uzun” tartışması var. Dijital platformlara içerik üreten üretimciler da birebir ise televizyon dizilerine olumlu bir tesiri olacak mı bu durumun?
Sürenin kısalmasına bir tesiri olacağını sanmıyorum: O televizyonun kendi matematiği ile ilgili bir şey. Prime time’daki reklam geliri bir diziyi karşılıyor diyelim. Dizi müddetlerinin uzunluğu bir yana maliyetlerinin de çok yüksek olduğunu biliyoruz.
Süreyi etkilemese de kesimdeki çalışma şartlarına daha bir nizam geldiği konuşuluyor. Çok garantisiz bir alan bu bölüm. Dijital platformların daha ihtimamlı davrandığı söyleniyor. Büyük de bir istihdam yaratıyor. Milletlerarası takımlarla yerli takımlar kaynaşıyor, elbette bunun çalışma şartlarına bir yansıması olacaktır.
‘YOK SAYILANIN ÖYKÜSÜNÜ DAHA FAZLA GÖRMEYİ İSTERİM’
Televizyonda çok fazla muhalif içerik göremiyoruz. Aile yapısı, politik tasalar, ulusal hassasiyetler falan senaristleri bağlıyor. Pekala dijital platformlarda TV’de göremeyeceğimiz içerikleri görebilecek miyiz?
Dijital platformlarda TV ekranında olmayan yerli içerikler şu anda da var. Fantastik kıssalar yahut televizyonda kendine yer bulamayan kimlikler mesela. Televizyonun bir temsiliyet krizi yarattığı aşikâr. LGBTİQ+ bireyler, farklı etnik kimlikler, mülteciler TV ekranında yok. Dijital ekranda biraz varlar diyelim, zira RTÜK dijital platformları kendi yetki alanına aldı. Bu sebeple yaşanan bir krizden dolayı Ece Yörenç’in Netflix Türkiye için yazdığı diziyi geri çektiğini, dizinin (Şimdiki Aklım Olsaydı) daha sonra İspanya Netflix için üretildiğini biliyoruz. Orada eşcinsel karakterin senaryodaki varlığına karşı çıkılmıştı. Doğal bir kıssada bile kendinden farklı olana tahammülü olmayan ve kendi genel geçer normlarını; aile, kültür, iktidar üzere kavramlarla tekrar üreterek kıssalar anlatılmasını isteyen bir yaklaşım olmasaydı keşke. Dijital platformlarda bu öykülerin çoğalmasını, yok sayılanın, ötekileştirilenin yahut toplumun hafızası içinde hasar almış mevzuların öyküsünü daha fazla görmeyi isterim.
Televizyon ekranında da hakkını vermemiz gereken imaller oluyor. “Behzat Ç.” TV ekranında yayınlanırken pek çok şey söyledi. Şu anda “Yargı” dizisi mesela televizyon ekranında istediği her kelamı söyleyebiliyor. Daha da keskin bir formda söylemek ister miydi Sema Ergenekon bilmiyorum ancak ülkedeki her gündemi kıssanın içine çok şimdiki bir halde taşıyabiliyor.
Yabancı platformlar Türkiye’ye gelirken, Türkiye üretimi diziler de dünyaya açıldı. Bu da dizilerin içeriklerini etkiliyordur.
Bazen izlediğimiz kıssaların temel alıcısı Türk izleyicisi değil de bilhassa TV dizileri için diğer birileri mi diye düşündüğümüz oluyor. Ki bu yanlış bir fikir değil.
Burada da satışlar devreye giriyor. Dünyada dizi ihracatında ikinciyiz ABD’den sonra. Dizilerimiz İskandinav ülkelerinde bile izleniyor. Girilmesi çok sıkıntı bir pazar örneği olarak söylüyorum. ABD’de “Muhteşem Yüzyıl” izlendi.
Şu anda birtakım düşük reytingli diziler var mesela, 2-3 reyting alan bir işin TV’de devam ettiğini görüyoruz. Bu demektir ki evvelce muahedesi yapılmış ve o sırada esasen yurt dışı satışı garantilenmiş. Bizim öykülerimizi dinlemeye çok istekli bir bölge var. Latin Amerika ülkeleri. Vaktinde biz onların işlerini izlemiştik, şu anda Latin Amerika ve İspanya’da bizim dizilerimiz fenomen dizi olarak yayınlanıyor. Orta Doğu ve Balkan ülkelerini saymıyorum bile. Oyuncularımız oralarda çok ünlü, bizdeki aile öyküleri, kültürel olarak muhafazakâr bir ortam olan oralarda da çok tutuyor. Öykünün alıcısı aslında her vakit Türkiye’deki alıcı olmak zorunda değil. Çok yerli gözüken bir işin bile karşılığı diğer bir ülkede diğer bir kültürde olabiliyor.
