Başak Baysallı: Bir iktidar en çok geçmişte yapılanlardan güç alır

Yine bu toprakların Ermenilerinin Rumlarının ve Musevilerinin yaşadıkları türlü baskı ve acıyı Şirinevler travestileri adaletsizliği anlatan Baysallı yla birebir vakitte roman cinsindeki birinci yapıtı olan Sarkaç ı konuştuk

2020 yılında yayımlanan Fresko Apartmanı isimli hikaye kitabınızdaki öykülerin bir kesimiydi Sarkaç Nasıl romana dönüştü

Fresko Şişli travestileri Apartmanı nda her bir karakteri apartmanın dairelerine yerleştirirken Eleni ve onun kıssası de benimleydi Eleni Fresko Apartmanı nda görünen değil kelamı edilen bir karakterdi Hikayeleri tamamladığımda kitabın sonuna Eleni nin kıssasını eklesem mi sanki diye düşünmüştüm o günlerde ancak Eleni ile ilgili yazmak istediğim o denli çok şey vardı ki bunlar hikayenin sonlarını aşacaktı Eleni ve onun kıssasını anlatmak lakin bir romanla mümkündü Sarkaç temelde bu niyetle oluştu diyebilirim

Fresko Apartmanı 6 7 Eylül olaylarını alıyordu merkezine Sarkaç ise ileri değil geriye uzanan bir kıssa 15 Kasım 2003 tarihinde Beyoğlu ve Şişli deki iki sinagoga düzenlenen hücumlarla başlıyor ve geçmişe uzanıp 1940 lı yıllara götürüyor okurunu Bu devam kitabında odaklandığınız kıssa ve periyodu sizden dinleyelim mi

Geçmişi her daim çok merak ediyorum Bugünlere nasıl geldiğimizi Hem Fresko Apartmanı nda hem Sarkaç ta geçmişe odaklanmamın en büyük sebebi merak ve bugün yaşananların nedenini manaya eforu Çok uzun vakittir Cumhuriyet in ilanından sonraki süreçte Türkiye de neler olup bittiğini araştırıyorum Bilhassa 1930 dan sonraki süreçte Rum Ermeni ve Yahudi toplumunun yüzyıllardır yaşadığı topraklarda bir yabancıya dönüştürüldüğünü yok sayıldığını öğrendiğimde dehşete düşmüştüm Uzun bir mühlet nasıl olur diyerek isyan ettim akabinde derin bir çaresizlik hissiyle gayret etmek zorunda kaldım ve nihayetinde yüreğimde bir sızıyla yaşamaya mahkûm oldum Hem Fresko Apartmanı nda hem Sarkaç ta bu sızıya kulak vererek yazmaya çalıştım 1934 teki Trakya Olayları nedeniyle Trakya da hayatını sürdüren Yahudi toplumunun yerini yurdunu bırakarak göç etmesi 1941 de Ermeni Rum ve Yahudi erkeklerinin nafia askeri olarak çalışma kamplara gönderilmesi onun çabucak akabinde 1942 de mecliste kabul edilen Varlık Vergisi 6 7 Eylül 1955 te yaşananlar ve 1964 sürgünleri Tüm bunlar dikkatimi çeken ve detaylarını öğrenmek için peşine düştüğüm gerçeklerdi Sarkaç ta bilhassa 1940 1954 ortasında İstanbul da Rum Ermeni ve Yahudi toplumunun yaşadıklarını anlatmaya çalıştım

Sarkaç nitekim yaşanmış olayların kurguyla harmanlandığı bir roman Yalnızca çok uzak olmayan bir geçmişte tam da bu topraklar üzerinde yaşanmış olayları anlatmakla kalmıyor bir kısmı bugün hâlâ var olan yerlerle semtlerle sokaklarla ilgili de tarihi bilgiler aktarıyorsunuz Romanı yazmaya başlamadan evvel bu yaşanmış olaylarla ve gerçek yerlerle ilgili nasıl araştırmalar ön çalışmalar yaptınız

Roman yol boyunca gezdirilen aynadır der Stendhal hâliyle roman gücünü kurgudan alsa da gerçeğe tarihe ve beşere da ayna meblağ Ben de gerçeğe sırtımı yaslayarak ondan dayanak alarak metinde yeni bir gerçek yaratmaya çalıştım Öncelikle anlatmak istediğim periyodu her istikametiyle kavramalıydım Tarihi ve siyasi olayları öğrenmeliydim fakat periyodun kıyafetlerini müziklerini mimarisini alışkanlıklarını toplumsal ömrünü toplumsal sorunlarını yaygın olan hastalıklarını da es geçmemeliydim Elbette araştırma süreci kolay olmadı Farklı görüşlerin tesirinde kaleme alınmış araştırma inceleme yapıtlarını okumakla başladım işe Kütüphanelerin müddetli yayınlar kısmında yer alan gazete ve mecmuaları taradım fotoğraf ve fotoğrafların de yer aldığı müze ve enstitü arşivlerinde çalıştım Kitapta ele almak istediğim hususlarla ilgili sempozyum konferans ve söyleşilere kelamlı tarih çalışmalarına katıldım Bu süreçte tanıştığım herkesten bir şeyler öğrenmek için çok çabaladım Her vakit her şeyin yolunda gittiğini söyleyemem Günler süren araştırmaların sonucunda zihnimdeki soru işaretlerine karşılık bulamadığım da oldu en başa döndüğüm de Öte yandan yerler hatırlama aksiyonu için fonksiyoneldir Hafızanın korunup kollandığı yerdir bir bakıma Romana yerleştirdiğim Rumeli Han İtalyan Hastanesi Heybeliada Sanatoryumu Fransız Lape Hastanesi üzere gerçek yerlerin önünden yanından tekraren geçtim içeri giremesem de görebildiğim kadarıyla onları uzun uzun seyrettim ve onları anlatan tezleri kitapları kendime rehber edindim

Romanda kurgusal karakterlerin yanı sıra sahiden yaşamış isimleri de birer roman karakteri olarak kullanıyorsunuz Orta Güler Şükrü Saraçoğlu İsmet Paşa Maryam Şahinyan lı Foto Galatasaray Necip Fazıl ve daha birçok ismi roman karakterleriniz ortasına yerleştiriyorsunuz Bir okur olarak anlattığınız kıssanın arkasındaki ağır gerçekleri daha görünür kıldığını söyleyebilirim bu tercihinizin Sizin bu karakterleri romana dâhil etmenizin gerisinde nasıl nedenler vardı

Dönem atmosferini yaratabilmek için gerçek yerlerin yanı sıra o yıllarda yaşamış ve birçoğumuzun tanıdığı şahısları de metne yerleştirmek istedim Kurgu karakterlerin onlarla kimi kısımlarda yan yana karşı karşıya gelmesi okurda uyanan gerçeklik hissini güçlendirir diye düşündüm Öte yandan romanın yerleri da bunun için hayli elverişliydi Beyoğlu Kuzguncuk Adalar Galata Köprüsü vapurlar Orta Güler in ya da Bedri Rahmi nin Necip Fazıl ın bu yerlerden geçip gitmesi o devirde çok mümkündü Elbette yer verdiğim her kişinin kurgunun içinde fonksiyonel bir yer almasına kurguya hizmet etmesine dikkat ettim

‘İNSAN HER AN YOK SAYILDIĞI BİR TOPLUMDA KENDİNİ NASIL VAR EDEBİLİR Kİ ‘

Yahudilerin Las Vente Klasas Ermenilerin Kısan Tasagark Rumların İkosi İlikeis Türklerin ise Yirmi Kur a dediği olay yaşanıyor 1940 ların başında Üzerinden çok geçmeden Türkiye deki azınlıkların birçoklarının hayatını alt üst eden Varlık Vergisi onaylanıyor Meclis te Birçok Ermeni Rum ve Yahudi yi Aşkale sürgünü bekliyor sonra Romanda yerini alıyor tüm bu olaylar Bu görünümün ortasında o günlerde Türkiye de azınlık olmakla ilgili neler söylersiniz

O günlerde Türkiye de Ermeni Rum ve Yahudi toplumu başlarına bir dizi felaketin neden geldiğini bir müddet anlayamıyor kendilerine reva görülen eziyetin nereden ve nasıl doğduğunu idrak etmekte zahmet çekiyor Büyük bir hayal kırıklığı yaşıyorlar Bir yanda doğup büyüdükleri topraklara duydukları sevgi ve bağlılık öte yanda devlete duyulan güvensizlik başlarına her an her şeyin gelebileceğine dair hissettikleri dehşet bir yandan da savaş Elbet onların ne yaşadığını birebir anlamak ve anlatmak mümkün değil Tarihe şöyle bir baksak yalnızca o yıllarda değil her devirde geniş toplumun dışında kalan herkes için ayakta kalabilmenin çok sıkıntı olduğunu görebiliriz

Peki sizce günümüzde azınlıklar için Türkiye de şartları nasıl

Değişen pek bir şey yok Yalnızca Türkiye de değil dünyanın rastgele bir yerinde öteki olarak yaşamak kültürünü lisanını inançlarını muhafaza kıymetine uğraş etmek bıçak sırtında yürümek demek Açlıkla yoklukla mevtle her daim burun buruna gelmek demek Hrant Dink in söylediği üzere kendini bir güvercinin ruh tedirginliği içinde görmek demek Geniş toplumu oluşturan bireylerin tehditkâr bakışlarına kelamlarına davranışlarına maruz kalarak bir hayat kurmaya çalışmak hayli güç yıpratıcı İnsan her an yok sayıldığı bir toplumda kendini nasıl var edebilir ki

Yaşadıklarının akabinde birçok Ermeni Rum ve Yahudi diğer ülkelere göç ediyor Göç dramın bir öbür boyutu aslında siz ne düşünüyorsunuz

Gitmek hele ki sürgün edilmek göçe mecbur bırakılmak trajedinin bir öbür yüzü Acı anıların yaşandığı yerlerde nefes alıp vermeye devam etmek gidenlerin akabinde hatırlayarak yaşamak ne kadar zorsa gitmek geride bırakmak hasret çekmek de o kadar sıkıntı Yabancı bir memlekette diğer bir lisanda insan kendini nasıl inşa edebilir kimliğini koruyarak o yabancı memleketin bir kesimi haline nasıl gelir bilemiyorum Kelam konusu istekli bir gidiş ise tahminen vakitle alışır insan fakat doğduğumuz toprakları istemeyerek gönülsüzce terk etmek durumunda kaldıysak elbet bir gün döneceğim diyerek tutunuruz hayata ne yapsak ne etsek alışamayız gittiğimiz yere

Göç günümüzün de küresel manada en büyük yaralarından biri Bugün nasıl bir görünüm var

Savaş yoksulluk ve iktidarların yarattığı baskı göçün en değerli nedenleri Kimse memnun mesut yaşarken ülkesini terk etmez mecbur kalmadıkça öbür bir lisanda hislerini niyetlerini anlatmak istemez Göç etmek zorunda kalanlar bir yandan yine hayata tutunmaya çalışırken bir yandan da kendilerini istemeyen bir toplumla çatışmak zorunda kalıyorlar Bir göçmen için tahminen de en değerli şey yabancısı olduğu bir ülkede tanınmak kabul görmek Dünyaya bilhassa insan haklarını lisanından düşürmeyen Batı ülkelerine baktığımızda yaşananlar ortada Savaştan canını kurtarmak ya da çatışmaların ortasında yer almamak için meskenini yurdunu bırakıp yollara düşen mültecilerin başına gelenleri kıyıya vuran bebek cesetlerini unutmamız mümkün değil

‘BİR İKTİDAR EN ÇOK GEÇMİŞTE YAPILANLARDAN GÜÇ ALIR’

Roman Ahmet Hamdi Tanpınar dan bir epigrafla açılıyor Mazi hep mevcuttur Kendimiz olarak yaşayabilmek için onunla her an hesaplaşmaya ve muahedeye mecburuz Sizce bu hesaplaşmalar yüzleşmeler gerçekleşmediğinde ne olur

Aynı yanlışları yapmaya devam ederiz Yıllar geçer iktidarlar değişir geniş toplumun dışında kalanların etnik kimlikleri farklılaşır lakin devletin uygulamaları değişmez zira rastgele bir iktidar en çok geçmişte yapılanlardan güç alır Yaşadıklarımızın geçmişte yaşananlara benzemesi tesadüf değil İktidarlar ve onların gücüne tapan geniş toplum hesabı verilmeyen bedeli ödenmeyen haksızlıkları evvelki kuşaktan devralarak uygulamaya devam eder Tam da burada Birhan Keskin in bir dizesini hatırlatmak isterim Adaletin içinde bir zalim oturur der Sevgili Birhan İşte biz geçmişle yüzleşmedikçe hesaplaşmadıkça adaletin içinde her daim bir zalim oturacak ve birilerine zulmetmeye devam edecektir

Bir de Tarih tekrarlardan ibaret olduğunu söyledi yine diyorsunuz romanda Bugünün görüntüsü bu cümlenizi doğrular nitelikte Pekala en azından gelecek için bir umut yok mu

Umut var diyebilmeyi çok isterdim Adaletin işlediği barışın hâkim olduğu günler gelecek elbette diyebilmeyi de Geçmişe bakıyorum akabinde bugüne Hiçbir şey öğrenmemişiz bir arpa uzunluğu yol gidememişiz Kurduğumuz cümleler daima tıpkı Yanıbaşımızda bombalar patlamaya devam ediyor Kimliğimizi lisanımızı dinimizi bir kenara bırakıp her şeye uzaktan bakabilsek bir oburunun yerine geçerek düşünmeyi öğrenebilsek laf olsun diye değil nitekim karşımızdakini anlayabilsek her şey vakitle değişir elbette ancak ne palavra söyleyeyim bunu toplum olarak başarabileceğimize inanmıyorum Kişisel eforlar da ne kadar yararlı olur bilemiyorum

Tüm bunların finalinde sorayım Romanın ismi neden ‘Sarkaç’

Romanı isim düşünmeden yazıp bitirdim Kıssa tamamlanınca bir isim bulurum elbette diye düşündüm lakin sandığım kadar kolay olmadı Alt alta sıraladığım onca isimden sonra aklıma gelen Sarkaç nihayet içime sindi Romanda kısım bölüm her duyguyu işlemeye çalıştım Karakterlerin de bu zıt hisler ortasında seyir halinde olmasına ihtimam gösterdim Bir yanda hüzün acı acı öfke kıskançlık öte yanda aşk sevgi dostluk güven Kitabın öne çıkan karakteri Eleni de bir geçmişte bir bulunduğu anda kıssa boyunca Hatırlamakla unutmak ortasında gidip geliyor Tıpkı bir sarkaç gibi Hem vakitler hem eşyalar hem hisler ortasında salınıyor Ayrıyeten kitabın obje olarak kendisini de bir sarkaç üzere düşündüm Epey vakittir muharririn elindeydi artık ise yankısını öbür zihinlerde ve yüreklerde bulmak için okurun ellerinde

SERİNİN ÜÇÜNCÜ KİTABI GİDENLERİ ANLATACAK

‘Fresko Apartmanı’yla başlayan bir üçlemenin ikinci halkası ‘Sarkaç’ Bu üçleme fikri nasıl doğdu

Hikâye zihnime düştüğünde büyük bir duvar resmi seyrediyor üzereydim 1940 tan günümüze uzanan bu öyküyü tek kitapla anlatabilmem mümkün değildi Evvel öykünün görünen yüzü belirsin istedim Fresko Apartmanı ndaki hikayeler bu türlü oluştu Karakterler dairelere yerleştikçe ben onların sadece o andaki hallerini değil geçmişlerini de ince ince örmeye başladım Karakterlerin kıssalarının katmanları çoğaldıkça Fresko Apartmanı nı tamamlayan iki kitap daha tasarlamaya başladım Fresko Apartmanı nı tamamladığımda üçlemenin başka iki kitabında neyi yazacağımı biliyordum İkinci kitap 1940 1954 yılları ortasına üçüncü kitap ise 1960 tan günümüze uzanacaktı

Serinin üçüncü kitabıyla ilgili ipucu verir misiniz meraklı okurlarınıza

Fresko Apartmanı nda ve Sarkaç ta ağırlıklı olarak her ne olursa olsun yaşadığı topraklardan ayrılamayanların yani kalanların kıssalarını anlatmaya onların ruh halini anlamaya çalıştım Üçüncü kitapta ise gidenlerin İstanbul dan ayrılmak zorunda kalan karakterlerin neler yaşadığını ele almak istiyorum Doğal yeniden devrin siyasi ve toplumsal olaylarını art plana yerleştirerek