Çocuk olmanın tarihi: Bruegel’in çocukları

Bir resmi sanat eserini en yeterli edebiyat başka bir sanat eseri anlatır Zira bilgi ve bilgi yorumundan farklı estetik yaşantı oluşur

Türkiye edebiyatında Melih Cevdet Anday da karşılığını bulan Bruegel in Çocuk Oyunları resmi şaire esin kaynağı olmuştur Evvel üstadımızın şiiriyle fotoğraf ortasındaki alakayı anlamaya çalışalım

Güneşte

Çünkü saatler dardır her şeyi almaz
Güneşte çözülür ve kayarlar bir yana
Mısırlar zahmetle büyürken yağmursuzluk
Kaygılandırır dilsiz bahçıvanı
Sessiz kuşlar bir keçi ağır iğde ağaçları
Bir otomobil geçti incelmiş yoldan
El salladı biri tahminen tanıdık
Belki değil süreksizliğin eşanlamı
Ve denizin yorgun çağındaydı çocuklar
Çığlıkları titretir balkondaki sarmaşığı
Çünkü dardır saatler sığmaz biraraya
Dalgınlık deniz ve sardunya
Rüzgâr alıp götürdü balıkçı teknelerini
Uzaktaki kılıçlara ki bilemeyiz
Hangi derinlikte dölleyerek denizi
Gidiyorlar o denli ağırbaşlı doğuya
Ve ocaktan çorbanın kokusu geldi demin
Burun deliğine kedinin ve köpeğin
Rafta kitaplar mavi bir şişe ve gül
Donmuş kalmışlar tek başlarına
Duvarda bir fotoğraf fotoğrafta kalabalık
Köy alanı çocuklar çember ve vakit
Bruegel nasıl da toplamış çok Paydaşlığı ve ahengi biraraya
Çünkü saatler dardır sığdırılmaz
Güneşte her şey çözülür sarfiyat bir yana
Melih Cevdet Anday

ÇOCUK OLMANIN TARİHİ BRUEGEL ÇOCUĞU BUGÜNÜN ÇOCUĞU

Günümüzün anlayışı çocukluğu insan ömrünün farklı bir evresi olarak kabul eder Düğün Alayı Bir Hollanda atasözünü burada hatırlayalım Evlilik çocuk oyunu değildir ve çocuğu sevgiyle korur Lakin tarihin her periyodunda bu bu türlü olmamıştır Bundan ötürü resme bakarken çocukluk hakkında bildiklerimizle değil de Rönesans ın bu periyodunda bir Benelüks ülkesinde çocukluğun ne olabileceği üzerine düşünmeliyiz Çocukluk tarihinin tahminen de en kıymetli araştırmacısı P Ariés 1600 lere kadar başka bir çocukluk kavramının olmadığını söyler Çocuklar erken yaşlardan itibaren Ariés yedi yaş sonrası der minyatür yetişkinler olarak yetişkinlerin dünyasında toplumdaki yerlerini alırlardı Bundan ötürü çocukluğa has giysi besin oyun oyuncak yoktu Daha da değerlisi çocukluk duygusu eksikti ve çocuğu yetişkinlerden ayıran özellikler dikkate alınmıyordu Çocuğu anlatacak özel sözcüklerin olmadığı bu ortam içinde yedi yaşına kadar süren bebeklik devrinden sonra yetişkinlerin dünyasında süren bir hayat vardı Aries değişik bir tespitte bulunur 12 yüzyıla kadar çocukların sanatın hiçbir alanında yer almayışını Orta Çağ da çocuk ile ilgili kategorik bir anlayışın olmaması ile açıklar

A James C Heywood üzere yakın devir kimi araştırmacılar Ariés in görüşlerini genel olarak gerçek kabul etse de kimi sosyologlar ve tarihçiler tarafından çokça eleştirilmiştir Örneğin Wilson Ariés in tekniğinin problemli olduğunu kendi çocukluk algısı tarihinin değişik devirlerini taşıdığını hasebiyle da tarihî periyotların çocukluk algısını yanlış değerlendirdiğini söyler

Antik çağların çocuğa yaklaşımının tekrar görülmesi lakin 1600 lü yıllarda Rönesans la mümkün olabilmiştir Rönesans Periyodu çocukluk ve yetişkinlik manalarının değişmeye başladığı devirdir Çocukluğun yetişkinlikten farklı ve korunması gereken temiz evresi olduğu görüşü benimsenmeye başlanır Ariés çocukluğun Rönesans ın keşfettiği en değerli buluş olduğunu söyler

Bruegel in fotoğrafını yorumlarken bu tartışmalı tarihi çocukluk algısı dikkate alınmalı Bruegel Orta Çağ dan düşünsel kopuşu gösteren kültür üretimlerinden birini yapmıştır Çocuğu fotoğrafın konusu yaparken insan ömrünün kategorik olarak farklı evreleri olduğunu sanat yoluyla kayda geçirmiştir Hem de kentsel kamusal yeri bir oyun alanına dönüştürerek

ÇOCUK OYUNLARI

Karel van Mander in görsel oyun ansiklopedisi tanımlaması yaptığı Çocuk Oyunları resmi kent meydanıyla uzun ve geniş sokak boyunca oyun oynayan çocukları betimler Yerin bir kentsel yer değil de köy olduğunu ileri sürenler olmuştur Lakin mimarinin kırsal özellikler göstermediğini kente mahsus olduğunu çabucak belirtelim Yeri gelmişken farklı bir yorumdan daha bahsedelim Çocuk figürlerine dikkatlice bakıldığında bunların çocuk değil yetişkin oldukları tezi Lakin bu tez da gerçek görünmüyor Bruegel çok net bir biçimde çocuk imgesini tuvale geçirmiştir Kimi yüzlerin yetişkin yüzü üzere görünmesi figür yüzlerinin çok küçük alanda yapılması nedeniyle olmalıdır

S Y Arsal a nazaran Bruegel in resmettiği oyunlar çeşit açısından fonksiyon oyunları kurallı oyunlar ve rol yapma oyunları olmak üzere üç başlıkta sınıflandırılabilir Bruegel in resmettiği oyunların pek birden fazla kendi çocukluğumuzdan bildiğimiz oyunlardır Ağaca tırmanma tahta cet binme topaç çevirme yüzme birdirbir amuda kalkma sırıkla yürüme etek döndürme fıçı yuvarlama çember çevirme bir çitte sallanma üzere fizikî hünerle alakalı olan oyunlar fonksiyon oyunlarına örnektir Körebe uzun eşek halat çekme üzere kurallı oyunların yanında düğün ve vaftiz üzere törensel mevzularla ilgili oyunlar rol yapmayla ilgili oyunlardır

Resmin sol alt tarafında betimlenmiş aşık kemiğiyle oynanan oyunun üzerinde biraz daha duralım Oyunun kökeni Antik Yunan a kadar masraf Bu baht oyununda aşık kemiğinin bir yüzü köpek öteki yüzü Venüs olarak isimlendirilir İnanışa nazaran Venüs tarafı gelerek kazanan oyuncu aşkta da kazanacak iyi evlilik yapacaktır Bu oyunu oynayanların yakınında düğün alayı ve vaftiz alayının bulunması bu durumda tesadüf olmamalıdır Sinema şeridi üzere birbirine bağlı olaylar zincirini Bruegel şuurlu olarak resmetmiştir

Resmin makul odak noktası yahut merkezi yoktur Fotoğraf alanının her tarafına eşit biçimde dağılmış çocukluk halleri ve oyunlar vardır Göz fotoğraf yüzeyinde ister bir sıra ile ister atlayarak oyunların izini sürer İzleyici için tam bir özgürlüktür bu durum Tıpkı çocukların oyun oynarken hissettikleri üzere Bruegel in başka fotoğraflarında olduğu üzere bu resmi için de alegori çözümlemeleri çokça yapılmıştır Çocuk masumiyeti imgesiyle fotoğrafın mitolojide insanlığın birinci çağı olan Altın Çağ ı simgelediği biçiminde yorumların dışında yapıtın mevsimleri sembolize ettiği de söylenir C Gaignabet İnsan davranış ve karakterlerine göndermeler yapan sembollerin kullanıldığına ait yorumlar da çok ilgi görmüştür Fotoğrafın sol yanındaki maskeyle hile fırıldak betimi ile bir fırıldak kadar salak Flaman atasözüne ithafen salaklık baykuş betimiyle de bilgelik simgelenmiştir Ayrıyeten aşık kemiği oyununu kaybetmenin makûs evliliğe körebenin de yeterli tanımadan seçilen eşe gönderme olduğu söylenir Bu yorumların hepsi Bruegel in alaycı üslubuyla alakalıdır

Çocukların Oyunu resmi Brugel in yaşadığı devir için nasıl okunabilir Ya da Bruegel in sanatında yaşadığı periyot ve toplumla hangi irtibatlar kurulabilir U Eco nun söylediği üzere Bruegel çoşkulu kalabalıkların katıldığı şölenlerle köy ömrünü ve günlük ömrü fotoğrafın konusu yapmıştır Varlıkların genel özelliklerinin absürt bir biçimde tasviri yani grotesk betimlemeler Bruegel için yaşadığı çevreyi yine kurmanın bir yolu olmuştur Öteki yandan köylüler çocuklar hayvanlar insan doğa alakası velhasıl halkın günlük hayat içinde temsil edilme biçimi aslında onlara hitap edilmesi için yapılmamıştı A Hauser Sanatın Toplumsal Tarihi nde anlatır Kendilerinden bahsedilmesini isteyenler ezilen ve diğer hayat isteyenler değil hayatlarından şad olanlardır Bruegel in fotoğrafları de köye kıra değil kente hitap ediyordu Fotoğrafın bilgi aracı olduğu kadar bir mülk ve zenginlik aracı göstergesi olması piyasa denilen ortamın bulunduğu yer olan kentlere mahsustur

Avrupa da ıslahat hareketlerinin siyasal ve dini pek çok sonucu olmuştur Genel olarak sanat bu buhrandan derinden etkilenmiştir Benelüks ülkelerinde ise Protestan Kilisesi nin itiraz etmediği mevzular olarak tabiat ve günlük hayat fotoğrafları hem çok ilgi görmüş hem de gelişim göstermiştir Bu fotoğraflar uzun eforlarla yapılan detaylar barındırır Günlük hayat resmi ya da Fransızca genre okunuşu janr kaynaklı tür resmi denilen bu fotoğraf anlayışı Flemenk ülkelerinde bilhassa de Pieter Bruegel le manasını bulur

Son olarak figürlerdeki giysilerin Flaman halkının bu devirdeki giysi kültürünü geleneğini yansıttığını söyleyerek şiirle başladık şiirle bitirelim

Çok önceleri

Hikaye hatırladığım lakin bilmediğim vakitlerdi
Yıllar çok dardı İçine yaşadıklarımızın hepsi girmiyor
Anılarının birer ikişer kaybolduğu vakitlerdi

İnsanlara küstüğümde hemencecik barıştığım vakitlerdi
Hatırda kalan imgelerin sırası yoktu
Arkadaşın kıssa paylaşıp
hikayelerde yaşadığım vakitlerdi
Annemin daima hatrımda kalan suretinin var olduğu vakitlerdi
ve onsuz ne yapacağımı bilmediğim
Ağlarken huzur bulduğum ve birden gülme vakitleriydi
Ağlarken kahrolmak kendini yetişkin sananların işi
Oyunlar içinde kaybolayım
ve sözler sırasını yitirsin
Kendi kendime konuşurken birden yanımdakine toprağın
ve uçuşan arkadaşların kıssasını anlatayım
Çocukluğumdaki üzere çocukluğumdaki üzere

Uzak geçmişin öykü anlatıcısıyım
Bruegel le beraberdik ve fotoğrafına birebir anda girdik
Hikayenin olaylar sırasını karıştıran karıştırsın
onlara manyak demesinler
Çocukluğumdaki üzere çocukluğumdaki üzere

Barış Akademisyeni ve Eskişehir Okulu mensubu sanat tarihçisi