Ali Güveloğlu*
Urartular; daha az bilinen ismiyle Bianiler, MÖ I. binyılda Doğu Anadolu Bölgesi’nde hakimiyet kurmayı başarmış bir Demir Çağı toplumudur. Aslına bakılırsa tarihi süreçte MÖ 1200’lerden beri ismi geçen bölgede Uruatri ve Nairi isimleriyle bilinen toplumların bir ortaya gelerek oluşturdukları yeni siyasi oluşumun ismiydi Urartu. Bu siyasi gücün görünür olmasını imkanlı kılan gelişme de MÖ 1190’larda Anadolu’nun o güne kadar bilinen en büyük siyasi tertibi olan Hitit Devleti’nin tarih sahnesinden silinmesiyle gerçekleşti.
URARTULARIN ‘BESLENME ÇANTALARI’
Urartu siyasi tertibinin hayat bulduğu coğrafya bugünkü Doğu Anadolu Bölgesi, Ermenistan, Kuzeybatı İran ve Irak’ın küçük bir kısmından oluşuyordu. Geniş ve yüksek platolar büyük akarsularla sulandığından tarım ve hayvancılığa son derece elverişli idi. Urartuların beslenme alışkanlıklarının da bu doğrultuda hal aldığını söyleyebiliriz. Bu çözümleme sırasında bize yol gösterecek üç kaynağa sahibiz. Birincisi, hafriyatlar sonucunda ortaya çıkarılan yiyecek depoları-ambarlar ve buralardan günümüze ulaşan tohum kalıntıları. İkincisi, yeniden kazılarla ortaya çıkarılan kap-kacak ve üçüncüsü ortaya çıkarılan buluntular üzerinde yer alan çizim ve görsel gereç. Urartular beslenme alışkanlıklarını yazıya geçirmedikleri için hudutlu sayıda kurban ritüeli ve ilahlara sunulan kurbanlar hakkında yazılı bilgi bu mevzuda yolumuza ışık tutuyor.
Erzak depolarını tapınak kompleksi içine inşa ederek güvenliğini sağlamış olan Urartuların Ayanis’te yer alan tapınak kompleksindeki depolarında arpa, çavdar, buğday, süpürgelik darısı üzere tahılların yanı sıra bezelye, baharat olarak kimyon, maydanoz ve anavatanı Kafkaslar bölgesi olan kişniş tohumları ele geçmiştir. Bu kadar az bilgiyle bir sonuca ulaşmak mümkün görünmese de birinci bakışta tahıl yüklü bir beslenmenin izleri ortaya çıkacak üzere görünüyor. Daha ileri datalar Van Yoncatepe hafriyatında karşımıza çıkar. Buradaki komplekste arpa, buğday ve burçağa eşlikçi olarak nohut ve mercimek kalıntılarına rastlanmıştır. Tıpkı komplekste tanımlaması güç olan karbonlaşmış yemek kalıntıları ile ot çeşitleri görülür. Münasebetiyle Yoncatepe saray kompleksiyle birlikte Urartu beslenme çantasına biraz zerzevat ve baklagiller girmiş üzere görünüyor.
Urartuların yaşadığı bölge hayvancılığa da son derece uygundu. Esasen günümüze ulaşan birçok bilgi de hayvancılıkla haşır neşir olduklarını gösteriyor. Lakin ne yazık ki hayvansal yağı nasıl elde ettikleri ve ne formda kullandıkları hakkında bilgiye sahip değiliz. Sadece Karmir Blur’daki hafriyatlarda karşımıza çıkan depolamaya uygun yapılar ve tekneler aracılığıyla hayvansal yağ kullandıklarını ileri sürebiliriz. Unutmayalım ki Urartulardan çok daha eskiye dayanan Mezopotamya toplumları tereyağı ve sade yağı tanıyorlar ve kullanıyorlardı. Anzaf Kalesi’nde karşımıza çıkan bir data ile Urartuların susam yağı kullandıklarını da öğreniyoruz ki bu da Mezopotamya mutfağıyla uyumlu bir durumdur. Yeniden Karmir Blur’dan gelen datalara bakacak olursak üzüm, elma, erik, ayva ve nar üzere küçük çekirdekli meyveler de Urartu sofralarında yer alıyordu. Bunlar ortasından üzümün bir bağcılık sistemi içinde yetiştirildiğine dair yazılı ispatlar bulunmasına rağmen öteki meyvelerin tertipli bir üretim sistemine tabi tutulup tutulmadıklarını bilemiyoruz.
Yukarıda ismi geçen hafriyat alanlarında sığır, koyun üzere hayvanlarla, geyik, ceylan üzere av hayvanlarına ilişkin kemikler bir ortada bulunmuştur. Yalnızca bu datalara bakarak bile Urartu toplumunun tahıllarla birlikte et de tükettiklerini, hem yetiştiricilikle uğraştıklarını hem de avlandıklarını söyleyebiliriz. Karmir Blur’daki hafriyatlarda ortaya çıkan tavuk, kaz üzere hayvan kemiklerine bakarak kümes hayvancılığı yapıldığı da söylenebilir. Aslına bakılırsa tavuk, MÖ 8. yüzyıldan evvel Yunan dünyasında bilinmiyordu. Bu bakımdan Karmir Blur’daki tavuk kemikleri Hindistan’dan yola çıkan tavuk yetiştirme alışkanlığının güzergahı hakkında da bize küçük bir ipucu veriyor. Tıpkı hafriyat alanından ele geçen balık kılçıkları Urartuların sofralarına orta sıra balık da koyduklarını gösteriyor. Fakat bunu nasıl pişirdiklerini söylemek için evvel mutfak aletleri ile sunum kaplarını görmek gerek. Yeniden birebir hafriyat alanlarında ortaya çıkarılan küpler ve mayalama teknelerine bakılarak Urartuların şarap ve bira yapmayı bildikleri ileri sürülür. Bira, günlük içecek olarak tüketilirken, şarap büyük olasılıkla dini gayeli düzenlenen şölenlerde ve saray içinde tüketilen bir içecekti.
URARTULARDA YEMEKLER NASIL PİŞİYORDU?
Urartuların kullandığı kap-kacak, imalat sürecinde kullanılan gerece nazaran iki kümede toplanabilir. Bunlar günlük kullanımda yer verilen pişmiş toprak kaplar ile daha seçkin kullanıcıların dikkatine sunulan bronz kaplardır. Karmir Blur’daki hafriyatta ikinci kümeye dahil olan 100’e yakın kap-kacak ve şarap içmek için kullanılan kupa ve kaseye rastlanmıştır. Günlük kullanımdaki pişmiş toprak kaplar ise çabucak her hanede bulunur. Bunlar ortasında çukur kaseler ile açık ateşte pişirme işine yarayan tencere yahut kazan olarak isimlendirebileceğimiz kaplar birinci sırada yer alır. Bu ikisine bakarak bile Urartuların sulu yemekler tükettiğini basitçe söyleyebiliriz. Tekrar hafriyatlarda ortaya çıkarılan bronz kepçeler, derin tencerelerde kaynayan arpa, buğday ve tahminen etli karışımı servis gayesiyle kullanılmıştır. Balık üzere objeleri kızartmaya yarayan daha sığ ve kulplu pişirme aletleri günümüz tavalarının eski örnekleri üzere duruyor. Daha incelikli bardak, sürahi, yayvan tabak ve meyvelik üzere objeleri çoğunlukla Urartu kemerleri üzerindeki çizimleri üzerinden tanıyoruz. Bunlar büyük olasılıkla ya öbür kavimlerce yağmalanmış yahut yine kullanılmak üzere eritilmiş olmalıdır.
Yazılı dokümanlar saray hizmetçisi, saki başı, fırıncı üzere birtakım mutfak çalışanına dair bilgiler sunsa da bunların vazife ve nitelikleri hakkında bilgi vermez, dahası özgür mü yoksa köle mi olduklarını bile söylemezler. Lakin elbette bir mutfak işçisine sahip olmak sıradan beşerden beklenen bir şey değil, bu çeşit hizmetler yalnızca saray halkına sunulurdu.
Urartu yazılı evrakları üzüm dışındaki besin unsurları hakkında sessiz kalsa da arkeolojik datalardan edindiğimiz izlenime nazaran halk, coğrafyanın sunduklarıyla gerçek orantılı bir beslenme şekli benimsemiş. Arpa, buğday, çavdar, burçak ve ak darıdan öbür, nohut, mercimek ve bezelye tüketmiş, susam, kişniş, maydanoz ve kimyon ekledikleri yemeklerini açık ateşte derin kaplarda kaynatarak pişirmiş, bunları çukur kâselerde tüketirken beraberinde ekmek yemiş. Halkın bir kısmı bira tüketirken, şarap, soylulara ve tahminen de din adamlarına ilişkin bir içecek olarak kalmış…
*Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü
