Ülker Şener
3 Ağustos’ta medyaya bir haber düştü. 85 yaşındaki adam, evvel bir müddettir yatalak olan 86 yaşındaki karısını, akabinde kendisini öldürdü. Ülkede daima kıymetli, büyük gündemler olduğu için ortada kaybolan haberlerden… Bu haber-ölüm üzerine çok şey söylenebilir: Yaşlılığın bireyde yarattığı yapamama duygusu, çaresizlik, yaşlı yalnızlığı, yaşlı bakımı, vefa, sevgi… Birebir çiftin bundan 5 yıl evvel uzun periyodik birlikteliklerini anlattıkları bir televizyon programına katıldıklarından da bahsedildi (Ömür Dediğin, 2018). Yazılana nazaran kimseye muhtaç olmamak için vefatı seçmişler.
Öyküyü okurken süreci merak ettim, bir şeyin nasıl olup-bittiği, son noktaya nasıl gelindiği sonuçtan daha kıymetli üzere, o denli olmalı. Meskende ne yaşandı, hangi sohbetler gerçekleşti, nasıl hoşça kal denildi bilmiyoruz; fakat mevzu ve yaşananlar tanıdık. “Amour” (Micheal Haneke, 2012) sinemasının diğer bir coğrafyada yaşanması, belirmesi güya. “Amour”, mevte giden süreci görüyor, gösteriyor. İzlerken birinci düşündüğüm, “Bir aşk sineması mi yalnızca, neden bu türlü tanımlanıyor, neden birinci lisana gelen aşk oluyor?”. Ve akabinde, isminden ötürü elbette, yaratıcısı ona bu ismi verdiğine nazaran demek ki o gözle bakın, değerlendirin diyor. Sinemanın ismi yorumlamamızı sonlandırıyor, tüm adlandırmalarda olduğu üzere.
“Amour”, yaşlılık, yaşlanmanın ne olduğu, bedensel bağımlılık, gereksinim duyma, acı-aşk, ölüm-öldürme üzerine düşünüyor; elbette insanın kendine bakışını ve diğerlerine nazaran kendisini konumlandırışını unutmadan. Öbür Haneke sinemaları ile karşılaştırıldığında daha az soğuk, daha az sarsıcı diyebiliriz. “Yedinci Kıta”daki katılık/soğukluk yok ya da “Beyaz Bant”taki otoriterlik, bireyin “terbiye” edilişi. Tekrar de “Amour”da da bireyler ortasındaki ara apaçık hissediliyor; orada, sinemanın geçtiği konutta ana bir karakter olarak bize bakar, oynar. Karakterler birlikte vakit geçirir, kitap okur, konuşur, sık sık teşekkür eder. Fakat bize yanlışsız akan, seyirciyi kavrayan bir sevgi-sevme biçimi mi? His duruyor, kendi içinde, göstermeye çok az gereksinim duyarak, yalnızca orada.
Her sinemanın düğüm noktaları var, söylemek istediğini özetleyip dışa vuran. Hastalığın birinci başladığı, farkına varıldığı sahne böylesi bir an: Adam masada oturmuş kahvaltı yapıyor, bayan haşlanmış yumurtayı bırakıyor, kendisi almamış, demek ki adam için yapılmış. Akabinde adam tuzluğu eline alır ve tuz bitmiş der, bekler. Bayandan yanıt gelmeyince kalkar, kendisi alır. Bayan kendine geldiğinde birinci kurduğu cümleler “Sorunun ne, kafayı mı yedin. Latife mı yapıyorsun?” olur. Olması gerektiği üzere olmayan bayanı mantığa çağırır. Aklına öbür bir şey gelmez. Sinema boyunca akılla hareket eden, kendine yeten ve yetmesi gereken, bu beklenen bireylerin rasyonel mesafelenmelerine şahit oluruz; diğerine bağımlı olmayı, yardımına muhtaçlık duymayı küçüklük ve düşkünlük olarak gören bir bireydir bu. Her şeyin rasyonel bir açıklaması vardır ve olan, örneğin felç geçirmek, “dert” olarak görülmemeli, hatta dertlenilmemelidir. Bu nedenle sinemada kaygı yanılmaz, sızlanılmaz, keder bu biçimde tabir edilmez. Kızlarının ağlaması dertlenmeye dair tek emaredir. Meskene gelen kızının, annesini görmesini istemez, “hem onun hem de benim için üzücü ve onur kırıcı bir durum” der. Güçlü insanın, güçlü olması gerekenin cümleleri dökülür daima ağızlardan… “Bakan” fakat bunu kabullenmekte zorlanan, “bakılan”, bunu istemeyen, bir an evvel bitmesini isteyen, mevti çağıran… Sonunda dayanamaz ve acı çekeni, “acıyor” diye inleyeni öldürür. Sevilenin acısına son vermek midir bu ya da muhtaçlık duyuluyor olmanın, bunun yaratmış olduğu yükten kurtuluş mu, ağır ağır gerçekleşen vefata tahammülsüzlük mü, yorgunluk mu?.. Ağladığını görmeyiz, duyguyu dışa akıtmayan kabullenme, olan budur güya. Ölen için yapılanı, yapılması gerekeni yapmakta zorlanmaz. Giydirir, dışarı çıkıp çiçek alır, yatağı süsler. Meskene ezkaza giren güvercini battaniye ile yakaladığı, battaniyenin altında sevdiği an… Camı kapatıp gitmesine müsaade vermez, bir mühlet fiyat. Güvercini battaniyenin altında çırpınırken sever, karısının ölürken çırpınışlarını hisseder.
Filmi izlerken faşizmi, aslında Nazi ideolojisi diyelim, düşünmeden edemiyorum. Çok yorum diyeceksiniz tahminen de, tekrar de aklıma getiriyor. Her ne kadar faşizmlerin ortak istikametleri olsa da Nazizm farklı. Güçlü insan vurgusu, Nazi ideolojisinin temelini oluşturuyor. Güçlü olan yaşayacak, güçlülerden oluşan saf bir toplum yaratılacak, gücü olmayanlar ayıklanacak. Farklı isimler, ideolojiler altında lisana getirilse de; güce, güçlü olana vurgu yapan tüm telaffuzların seçkinciliğe ve üstünlük kurmaya hakikat giden bir istikametleri var. Kimi vakit insanı kutsamak, nelere kadir olduğunu, ne kadar büyük ve inanılmaz olduğunu göstermek için yapılsa da sonuç değişmiyor. Gücü kutsayan niyetlerin beşerler ortasında çarçabuk yaygınlaşmasının, kendi küllerinden doğmalarının nedeni de güya bu. Zayıflık neden bu kadar makus, neden kesinlikle kaçınılması gereken bir şey. “Her şey güçten ibaretse, hezimet kaçınılmaz. Zayıflığın da bir kararı olmalı.”(1) Zayıflığın bir kararı yok işte.
Hatta o denli bir ideoloji yaratacaksınız ki “yenilen”(2), güçsüzleşen, diğerine bağımlı olan yaşamak da istemeyecek zati; o biçimde görülmek, bilinmek istemeyecek, yük olmak istemeyecek. Diğerinin gözündeki, bakışındaki “mükemmelliğinin” bozulmadan kalması için ısrar edecek, hayranlık hissinin yerini merhamete bırakmasına müsaade vermeyecek. Kimse kendisine merhametle bakmasın, kimse ona bakıp ıstırap hissetmesin, her keder acımaya denk düşer, o denli görülür. Eski öğrencisinin “Ne oldu size?” sorusuna, “Sağ tarafıma felç indi, o kadar. Yaşlanınca bu türlü şeyler oluyor” der ve mevzuyu kapatır kahramanımız. Akabinde öğrencisinin ıstırap bildiren bildirisini aldığında istikrarı bozulur, kabullenemez, bir an evvel gitmek, göçmek ister. Başkasının kendisine hayranlık duyanın dünyasında, anılarında “bozulmadan” kalmak ister, hatırlanmak istediği üzere hatırlanmak. “Amour”daki his bu, güçsüzlüğe tahammülü olmayan bireyler ve onların ilişkilenmeleri. İçinde elbette sevgi barındırıyor, lakin bu türlü bir sevgi. Güçlü olanların sevgisi. Hegel(3), gerçek aşkın lakin eşitler (benzer güce sahip olanlar) ortasında yaşanacağını söyler. Bu belirlenimi birinci yapan Hegel mi emin değilim, Antik Yunan filozofları yapmış üzere bir his içindeyim. Lakin günümüzde çok istek gördüğünü biliyorum. Bir taraf başkasına bağımlı ise, “güçsüzse” aşktan bahsedilebilir mi? Tahminen de bu nedenle “Amour” bir aşk sinemasıdır: Mevtle aşkın korunması. Ya da hudutları ve aralarını koruyan, uzun yıllar, ortalarındaki hududu ve arayı kaldırmadan birlikte ömrü sürdürebilen, kalabilen, kopmayan bireylerin birlikteliği olduğu için…
Başka nedenleri de düşünmeden edemiyorum. Bakıma gereksinimi olanı bakımevine göndermek yerine kendi baktığı için mi bir aşk sineması? Karısına bu bahiste verdiği kelamı tuttuğu için mi? Uygun bakılması için gösterdiği efor, şefkat için mi? Tahminen de bu “fedakarlığın” kendisidir onu bir aşk sineması yapan. Etrafın verdiği reaksiyon bunu söyler. Mesken işlerine yardım eden hem komşu hem çalışanlar, kızı, kızının kocası hepsi adama takdirle bakar ve bunu lisana getirir. Az yapılan, tahminen artık yapıl(a)mayan bir işi yapıyordur. Muhtemelen kendi alakalarını adama nazaran değerlendirirler, adamın bakışı, yapıp ettikleri mihenk taşı olarak görülür. Beğenilen, tüm bunlara vefa demek de mümkün, o denli isimlendirmek da.
Aklıma bakım veren bayan, bakılan erkek olsaydı sonuç değişir miydi, sorusu geliyor. Öldürme gerçekleşir miydi? Yoksa vefat bizatihi gelinceye kadar beklenilir miydi? Mevt ile erkeklik ortasında bir bağ olmalı…
Haberdeki çift “Amour” sinemasını izledi mi bilmiyorum. Hislerini nasıl tabir ettiklerini de. Lakin bildiğim, herkesin kaldırabileceği bir yükün olduğu, gücünün bittiği bir noktanın yaşlılıkta, vefata yaklaşırken daha fazla ortaya çıkan sınırlılıkların. Bireylerin ölme isteğine-gerçekleştirmelerine denilecek bir şey yoksa da, her intihar geride kalana-kalanlara bir şey söyler; bazen yakınındaki şahıslara, bazen hizmet verene, kimi vakit hiç tanışmadıkları insanlara; ancak söyler. “Büyük sorunlar-gündemler” içinde hemencecik unutulan, anımsanmak istenmeyen şeyler fısıldar.
1. Aslı Biçen, İnceldiği Yerden (2008), Metis Yayınları
2. Önde gelen Nazilerin mağlubiyetle birlikte intihar ettiğini söyleyelim.
3. Early Teological Writings, https://hegel.net/hegelwerke/Hegel1948-OnChristianity-EarlyTheologicalWritings.pdf